H Μπαγιαντέρα: Η ιστορία και οι διαφορετικές παραγωγές του σπουδαίου κλασικού μπαλέτου

Η Μπαγιαντέρα είναι ένα μπαλέτο που αρχικά παρουσιάστηκε σε τέσσερις πράξεις και επτά σκηνές από το Γάλλο χορογράφο Marius Petipa με μουσική του Ludwig Minkus. Το μπαλέτο La Bayadère παρουσιάστηκε για πρώτη φορά από το Αυτοκρατορικό Μπαλέτο (Imperial Ballet) στο Imperial Bolshoi Kamenny Theatre στην Αγία Πετρούπολη της Ρωσίας στις 4 Φεβρουαρίου 1877. Η σκηνή του μπαλέτου που είναι γνωστή ως Βασίλειο των Σκιών αποτελεί ένα από τα διασημότερα αποσπάσματα του κλασικού ρεπερτορίου μπαλέτου.

Σήμερα η Μπαγιαντέρα παρουσιάζεται συνήθως σε δύο διαφορετικές εκδόσεις. Η μία έκδοση προέρχεται από την παραγωγή του Vakhtang Chabukiani και την αναβίωση του μπαλέτου από τον Vladimir Ponomaryov για το Kirov Ballet  το 1941, ενώ η δεύτερη έκδοση βασίζεται στην παραγωγή της θρυλικής μπαλαρίνας Natalia Makarova για το American Ballet Theatre το 1980.

Προέλευση και υπόθεση του μπαλέτου

Το μπαλέτο La Bayadère δημιουργήθηκε από τον Marius Petipa, τον διάσημο χορογράφο και Premier Maître de ballet των Αυτοκρατορικών Θεάτρων της Αγίας Πετρούπολης. Η μουσική του έργου γράφτηκε από τον κύριο συνεργάτη του Πετιπά, τον διάσημο συνθέτη Ludwig Minkus, ο οποίος από το 1871 μέχρι το 1886 ήταν ο επίσημος Συνθέτης Μπαλέτου των Αυτοκρατορικών Θεάτρων της Αγίας Πετρούπολης.

Η Μπαγιαντέρα του Πετιπά αφηγείται την ιστορία της μπαγιαντέρας Nikiya και του πολεμιστή Solor που έχουν ορκιστεί αιώνια πίστη ο ένας στον άλλο. Ο Ύπατος Brahmin (Μεγάλος Βραχμάνος) είναι επίσης ερωτευμένος με την Nikiya και θυμώνει πολύ όταν μαθαίνει για τη σχέση της με τον Solor. Παράλληλα ο μαχαραγιάς (Ηγεμόνας Dugmanta του Golconda) έχει επιλέξει τον Solor ως αρραβωνιαστικό της κόρης του Gamzatti (ή Hamsatti, όπως ονομαζόταν στην αρχική παραγωγή) και η Nikiya, αγνοώντας το γεγονός αυτό, συμφωνεί να χορέψει στη γιορτή για τους αρραβώνες του ζευγαριού.

Ο Μεγάλος Βραχμάνος έχοντας ως στόχο να σκοτώσει τον Solor προκειμένου η Nikiya να γίνει δική του, ενημερώνει τον μαχαραγιά ότι ο πολεμιστής έχει ήδη ορκιστεί αιώνια αγάπη στην Bayadère πάνω από μια ιερή φωτιά. Όμως το σχέδιο του Μεγάλου Βραχμάνου αποτυγχάνει όταν ο Βασιλιάς αντί να θυμώσει με τον Solor αναφωνεί ότι η Nikiya πρέπει να πεθάνει. Η Gamzatti, η οποία έχει κρυφακούσει αυτή τη συνομιλία, καλεί την Nikiya να έρθει στο παλάτι προσπαθώντας να την δωροδοκήσει για να εγκαταλείψει τον αγαπημένο της. Καθώς ο ανταγωνισμός μεταξύ των δύο γυναικών μεγαλώνει, η Nikiya παίρνει ένα μαχαίρι σε μια έκρηξη οργής και προσπαθεί να σκοτώσει την Gamzatti. Την τελευταία στιγμή την σταματάει η ακόλουθη της Gamzatti. Η Nikiya φεύγει με τρόμο από το παλάτι. Η Gamzatti αποφασίζει όπως και ο πατέρας της ότι η Bayadère πρέπει να πεθάνει.

Στη γιορτή για τους αρραβώνες της Gamzatti με τον Solor, η Nikiya χορεύει ένα μελαγχολικό χορό. Στη συνέχει της προσφέρουν ένα καλάθι με λουλούδια που πιστεύει ότι είναι από τον Solor και αρχίζει ένα τρελό και χαρούμενο χορό. Δεν γνωρίζει ότι το καλάθι είναι από τον Ηγεμόνα και την Gamzatti, οι οποίοι έχουν κρύψει μέσα στα λουλούδια ένα δηλητηριώδες φίδι. Η Nikiya πλησιάζει πάνω της το καλάθι και το φίδι της δαγκώνει στο λαιμό. Ο Μεγάλος Βραχμάνος της δίνει ένα αντίδοτο για το δηλητήριο, αλλά εκείνη επιλέγει να πεθάνει παρά να ζήσει χωρίς τον αγαπημένο της Solor.

Στην επόμενη σκηνή παρουσιάζεται ο Solor, ο οποίος σε βαθιά κατάθλιψη καπνίζει όπιο και ευρισκόμενος σε κατάσταση ύπνωσης βλέπει σε όραμα τη σκιά της Nikiya (το πνεύμα της) σε μια νιρβάνα μεταξύ των αστεριών και των βουνοκορφών των Ιμαλαΐων. Πρόκειται για τη διάσημη σκηνή Το Βασίλειο των Σκιών (The Kingdom of the Shades). Όταν ο Solor ξυπνά, οι προετοιμασίες βρίσκονται σε εξέλιξη για το γάμο του με την Gamzatti.

Στο ναό, όπου πρόκειται να πραγματοποιηθεί ο γάμος, η σκιά της Nikiya εμφανίζεται διαρκώς καθώς ο Solor χορεύει με την Gamzatti. Όταν ο Μεγάλος Βραχμάνος ενώνει τα χέρια του ζευγαριού στο γάμο, οι θεοί εκδικούνται για τη δολοφονία της Nikiya, ο ναός καταστρέφεται και σκοτώνονται όλοι οι όσοι βρίσκονται εκεί. Σε μια αποθέωση οι σκιές της Nikiya και του Solor ενώνονται αιώνια.

Η δημιουργία του μπαλέτου

Το κλασικό μπαλέτο Μπαγιαντέρα δημιουργήθηκε για να ερμηνευθεί από την Ekaterina Vazem, πρίμα μπαλαρίνα των Αυτοκρατορικών Θεάτρων της Αγίας Πετρούπολης. Ο ρόλος του Solor δημιουργήθηκε από τον Lev Ivanov, Πρώτο Χορευτή των St. Petersburg Imperial Theatres. Επίσης ο χορευτής Pavel Gerdt ερμήνευε το ρόλο του Solor. Η περίφημη μπαλαρίνα Maria Gorshenkova ερμήνευε το ρόλο της Gamzatti, ενώ ο ρόλος του Μεγάλου Βραχμάνου δημιουργήθηκε από τον Nikolai Golts. Τον μαχαραγιά- Ηγεμόνα του Gulconda ερμήνευε ο Christian Johansson. Τα εντυπωσιακά σκηνικά σχεδίασαν οι κορυφαίοι καλλιτέχνες:

Mikhail Bocharov  Act I (1η Σκηνή)

Matvei Shishkov  Act I (2η Σκηνή) και Act II

Ivan Andreyev  Act III (1η Σκηνή) και Act IV (1η Σκηνή)

Heinrich Wagner  Act III (2η Σκηνή) - «The Kingdom of the Shades»

Piotr Lambin  Act IV (2η Σκηνή) – «Αποθέωση»

Ο Petipa αφιέρωσε σχεδόν έξι μήνες για τη δημιουργία του μπαλέτου La Bayadère. Μάλιστα κατά τη διάρκεια των προβών, συγκρούστηκε με την πρίμα μπαλαρίνα Ekaterina Vazem πάνω στο θέμα της εισόδου της στο τελικό Grand Pas d'action, ενώ παράλληλα αντιμετώπιζε πολλά προβλήματα με την εγκατάσταση των περίτεχνων σκηνικών. Επίσης ο Petipa φοβόταν ότι το νέο του έργο θα παρουσιαζόταν σε άδειο θέατρο καθώς ο Διευθυντής Karl Kister είχε αυξήσει υπερβολικά τις τιμές των εισιτηρίων. 

Η διασημότερη σκηνή του μπαλέτου Το Βασίλειο των Σκιών ανέβηκε από τον Petipa ως Grand pas classique χωρίς καμία θεατρική δράση. Έτσι μια απλή και ακαδημαϊκή χορογραφία με 32 μέλη του corps de ballet επί σκηνής έμελλε να γίνει μία από τις πιο γνωστές συνθέσεις του.  

Η τελική αναθεωρημένη παραγωγή του μπαλέτου La Bayadere από τον Petipa παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στις 15 Δεκεμβρίου 1900 με πρωταγωνιστές τον Πρώτο Χορευτή, Pavel Gerdt και την Πρίμα Μπαλαρίνα  Mathilde Kschessinskaya στο Αυτοκρατορικό Θέατρο. Μεταξύ των πιο εντυπωσιακών αλλαγών που πραγματοποίησε ο Petipa για αυτή την αναβίωση ήταν η αλλαγή του σκηνικού για τη σκηνή του Βασιλείου των Σκιών, όπου αντί να παρουσιάζεται ένα μαγεμένο κάστρο στον ουρανό σε μια καλά φωτισμένη σκηνή, η Σκηνή διαδραματιζόταν σε ένα σκοτεινό βραχώδες τοπίο στις κορυφές των Ιμαλαΐων. Επίσης ο Petipa αύξησε τον αριθμό των χορευτών του corps de ballet από 32 σε 48 κάνοντας πιο εντυπωσιακή την περίφημη έξοδο των πνευμάτων.

Τον Μάρτιο 1903 η σκηνή The Kingdom of the Shades παρουσιάστηκε για πρώτη φορά μεμονωμένη κατά τη διάρκεια μιας παράστασης γκαλά στο  Peterhof Palace προς τιμήν της επίσκεψης του Kaiser Wilhelm II.

Η αναβίωση του μπαλέτου από τη Vaganova

Στις 13 Δεκεμβρίου 1932 η μεγάλη παιδαγωγός του Ρωσικού Μπαλέτου, Agrippina Vaganova παρουσίασε τη δική της παραγωγή του μπαλέτου La Bayadère για το Kirov Ballet (πρώην Imperial Ballet). Παρά τις αναθεωρήσεις που έκανε στο μπαλέτο συμπεριλαμβανομένης και της προσθήκης ενός νέου τέλους, η Vaganova ποτέ δεν απομακρύνθηκε πολύ από τον αρχικό σχεδιασμό του Petipa σε ότι αφορά τη χορογραφία. Μόνο προσάρμοσε κατάλληλα κάποιες χορογραφίες για να χορέψει το ρόλο της Nikiya η κορυφαία μπαλαρίνα Marina Semenova. Μολονότι η αναβίωση της Vaganova δεν κατάφερε να αποκτήσει μια μόνιμη θέση στο ρεπερτόριο της εταιρείας, οι τροποποιήσεις που εφαρμόστηκαν έγιναν πρότυπο για τις νεότερες παραγωγές του μπαλέτου.

H αναβίωση από το Kirov Ballet το 1941

Το 1940 το Kirov Ballet σχεδίαζε να παρουσιάσει  μια νέα εκδοχή του μπαλέτου «Μπαγιαντέρα» σε συνεργασία αυτή τη φορά με τον balletmaster Vladimir Ponomarev και τον Πρώτο χορευτή Vakhtang Chabukiani. Αυτή η έκδοση θα αποτελούσε την οριστική έκδοση του μπαλέτου «La Bayadère» στην οποία θα στηριζόταν κάθε επόμενη παραγωγή. Η αναβίωση της Μπαγιαντέρας από τους Ponomarev και Chabukiani έκανε πρεμιέρα στις 10 Φεβρουαρίου 1941 σημειώνοντας μεγάλη επιτυχία με πρωταγωνιστές τους κορυφαίους χορευτές: Natalia Dudinskaya  ως Nikiya και τον Vakhtang Chabukiani ως Solor.

Η χορογραφία των αποσπασμάτων που χόρευε η Nikiya δέχθηκε νέες αναθεωρήσεις από τη θρυλική μπαλαρίνα Dudinskaya. Παρόλο που η ερμηνεία της ως αμέτοχη τραγική Nikiya έμοιαζε ακατάλληλη για μια τόσο σπουδαία μπαλαρίνα, ξεχώρισε στη σκηνή «The Kingdom of the Shades» και  τα αυστηρά ακαδημαϊκά πρότυπα του Petipa επικράτησαν. Επίσης τροποποιήθηκε και η χορογραφία του Solor όταν το συγκεκριμένο ρόλο ερμήνευε ο κορυφαίος χορευτής Chabukiani.

Το 1977 το μπαλέτο La Bayadère σε παραγωγή Ponomarev και Chabukiani μαγνητοσκοπήθηκε και αργότερα κυκλοφόρησε σε DVD με πρωταγωνιστές τους κορυφαίους χορευτές: Gabriella Komleva ως Nikiya, Tatiana Terekhova  ως Gamzatti και Rejen Abdeyev ως Solor.

Το μπαλέτο La Bayadere στη Δύση

Παρόλο που η Μπαγιαντέρα ήταν ένα διάσημο κλασικό μπαλέτο στη Ρωσία, ήταν σχεδόν άγνωστο έργο στη Δύση. Συγκεκριμένα η σκηνή του μπαλέτου «Το Βασίλειο των Σκιών» παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο δυτικό κόσμο από την Eugenia Feodorova στο Teatro Municipal του Ρίο ντε Τζανέιρο στη Βραζιλία. Έκανε πρεμιέρα στις 12 Απριλίου 1961 με πρωταγωνιστές τους κορυφαίους χορευτές: Bertha Rosanova ως Nikiya και Aldo Lotufo ως Solor. Όμως η παρουσίαση της σκηνής του «Βασιλείου των Σκιών» από Kirov Ballet στο Palais Garnier του Παρισιού στις 4 Ιουλίου 1961 ήταν εκείνη που προκάλεσε το έντονο ενδιαφέρον του δυτικού κοινού για αυτό το σχεδόν άγνωστο μπαλέτο του Imperial/Petipa ρεπερτορίου. Δύο χρόνια αργότερα, ο θρύλος του μπαλέτου Rudolf Nureyev ανέβασε τη σκηνή «The Kingdom of the Shades» για το Royal Ballet όπου χόρεψε ως Solor μαζί με την Απόλυτη Πρίμα Μπαλαρίνα Margot Fonteyn ως Nikiya. Η κλασική μουσική του Minkus ήταν εκ νέου ενορχηστρωμένη από τον συνθέτη της Royal Opera House και μαέστρο John Lanchbery. Η πρεμιέρα σημείωσε πολύ μεγάλη επιτυχία και θεωρείται ορόσημο στην ιστορία του μπαλέτου.

Επίσης η έκδοση του Nureyev για τη σκηνή «Το Βασίλειο των Σκιών»  σκηνοθετήθηκε από τον Eugen Valukin για το Εθνικό Μπαλέτο του Καναδά και παρουσιάστηκε σε πρεμιέρα στις 27 Μαρτίου 1967. Η πρώτη μεγάλου μήκους παραγωγή του μπαλέτου «La Bayadère» ανέβηκε από την Balletmistress Natalie Conus για το Iranian National Ballet Company το 1972. Η παραγωγή αυτή βασιζόταν σχεδόν εξ ολοκλήρου στην έκδοση των Ponomarev και Chabukiani του 1941 για το Kirov Ballet. 

Η παραγωγή της Natalia Makarova

Το 1974 η θρυλική μπαλαρίνα Natalia Makarova ανέβασε Το Βασίλειο των Σκιών για το American Ballet Theatre στη Νέα Υόρκη. Ήταν η πρώτη φορά που τμήμα του μπαλέτου «La Bayadère» παρουσιάστηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το 1980 η Makarova ανέβασε τη δική της μεγάλου μήκους παραγωγή του μπαλέτου για το American Ballet Theatre. Η νέα αυτή παραγωγή βασιζόταν σε μεγάλο βαθμό στην εκδοχή των Ponomarev και Chabukiani στην οποία η Makarova είχε χορέψει κατά τη διάρκεια της καριέρας της με το Kirov Ballet. Η «Μπαγιαντέρα» της Makarova έκανε πρεμιέρα στις 21 Μαΐου 1980 στο Metropolitan Opera House και παρουσιάστηκε σε ζωντανή μετάδοση από το τηλεοπτικό δίκτυο PBS. Η ίδια η Makarova χόρεψε το ρόλο της Nikiya, αλλά αντικαταστάθηκε από την Marianna Tcherkassky λόγω ενός τραυματισμού κατά τη διάρκεια της πρώτης πράξης. Επίσης τους άλλους πρωταγωνιστικούς ρόλους ερμήνευαν οι κορυφαίοι χορευτές: Anthony Dowell (Solor), Cynthia Harvey (Gamzatti), Alexander Minz (Μέγας Βραχμάνος) και Victor Barbee (Rajah). Τα σκηνικά σχεδιάστηκαν από τον Pier Luigi Samaritani και τα κοστούμια από την Theoni V. Aldredge. Η πρεμιέρα αποτέλεσε ένα θρίαμβο για το American Ballet Theatre και η παραγωγή απέκτησε εξέχουσα θέση στο ρεπερτόριο της εταιρείας.

Το 1989 η Makarova ανέβασε μια νέα δική της εκδοχή του μπαλέτου «La Bayadère» για το Royal Ballet. Το 1990 η παραγωγή της μαγνητοσκοπήθηκε, το 1994 προβλήθηκε από το PBS και αργότερα κυκλοφόρησε σε DVD. Τους πρωταγωνιστικούς ρόλους ερμήνευαν οι κορυφαίοι χορευτές: Altynai Asylmuratova (Nikiya), Darcey Bussell (Gamzatti) και Irek Mukhamedov  (Solor). Έκτοτε η Makarova ανέβασε την παραγωγή της για πολλές μεγάλες εταιρείες μπαλέτου σε όλο τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένου του Μπαλέτου της Σκάλας του Μιλάνου, του Μπαλέτου της Αυστραλίας και του Βασιλικού Μπαλέτου της Σουηδίας.  

Η παραγωγή του Rudolf Nureyev

Στα τέλη του 1991 ο Rudolf Nureyev, ο θρυλικός χορευτής και καλλιτεχνικός διευθυντής του Μπαλέτου της Όπερας του Παρισιού τη συγκεκριμένη περίοδο, άρχισε να σχεδιάζει την αναβίωση του μπαλέτου La Bayadère. Η παραγωγή θα στηριζόταν στην κλασική εκδοχή των Ponomarev και Chabukiani, στην οποία ο Nureyev είχε χορέψει κατά τη διάρκεια της καριέρας του με το Kirov Ballet. Έτσι ο Rudolf Nureyev σε συνεργασία με τη συνάδελφο του και πρώην πρίμα μπαλαρίνα του Kirov Ballet, Ninel Kurgapkina, δημιούργησε μια νέα έκδοση του μπαλέτου «Μπαγιαντέρα» για το Μπαλέτο της Όπερας του Παρισιού. Η διοίκηση του Paris Opera Ballet διαισθανόταν ότι αυτή θα είναι η τελευταία παραγωγή του Nureyev με την εταιρεία λόγω της επιβαρυμένης κατάστασης της υγείας του και έδωσε έναν τεράστιο προϋπολογισμό στο ανέβασμα του μπαλέτου με επιπλέον χρηματοδότηση προερχόμενη από ιδιωτικές δωρεές.  

Ο Nureyev κάλεσε τον Ιταλό σχεδιαστή ταινιών, Enzio Frigerio, για να σχεδιάσει τα σκηνικά και την σχεδιάστρια του Broadway, Franca Squarciapino, για να σχεδιάσει τα κοστούμια του μπαλέτου. Ο Frigerio εμπνεύστηκε από το Taj Mahal, την αρχιτεκτονική της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τη διακόσμηση της παραγωγής του Petipa του 1877. Τα κοστούμια που σχεδίασε η Squarciapino ήταν εμπνευσμένα από αρχαία Περσικά και Ινδικά έργα ζωγραφικής. Πρόκειται για περίτεχνα φορέματα και καπέλα κατασκευασμένα με πολύχρωμα γυαλιστερά υφάσματα και συνδυασμό πολλών υλικών προερχόμενων από μπουτίκ του Παρισιού που τα εισήγαγε απευθείας από την Ινδία.

Η παραγωγή «La Bayadère» του Nureyev παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο Palais Garnier του Παρισιού στις 8 Οκτωβρίου 1992 με πρωταγωνιστές τους κορυφαίους χορευτές του Μπαλέτου της Όπερας του Παρισιού: Isabelle Guérin (Nikiya), Laurent Hilaire (Solor) και Élisabeth Platel (Gamzatti). Το 1994 η παράσταση μαγνητοσκοπήθηκε και κυκλοφόρησε σε DVD με το ίδιο καστ χορευτών. Η συγκεκριμένη παραγωγή σημείωσε πολύ μεγάλη επιτυχία, έγινε διάσημη σε όλο τον κόσμο και ο Nureyev έλαβε τον τιμητικό τίτλο "Ordre des Lettres et des Arts" ("Λεγεώνας των Γραμμάτων και των Τεχνών") από τον Γάλλο Υπουργό Πολιτισμού. 

Η παραγωγή του 2000

Το 2000 το Kirov / Mariinsky Ballet άρχισε να οργανώνει μια νέα παραγωγή του μπαλέτου «Μπαγιαντέρα» με βάση την έκδοση του Petipa από το 1900.

Προκειμένου να ανανεωθεί η αρχική χορογραφία του Petipa, o Balletmaster της εταιρείας, Sergei Vikharev, χρησιμοποίησε στοιχεία Χορογραφίας  Stepanov από τη Συλλογή Sergeyev. 

Κατά το μεγαλύτερο μέρος του 20ου αιώνα θεωρούσαν ότι έχει χαθεί η αρχική σύνθεση του Minkus για το μπαλέτο La Bayadère. Εν αγνοία της εταιρείας, η Μουσική Βιβλιοθήκη του Θεάτρου Mariinsky είχε στην κατοχή της δύο τόμους χειρόγραφα του Minkus με το πλήρες έργο La Bayadere του 1877 και πολλές σημειώσεις για καθηγητές και ερμηνευτές. 

Έτσι το Kirov / Mariinsky Ballet άνοιξε το 10ο Διεθνές Φεστιβάλ Αστεριών στις Λευκές Νύχτες με την αναβίωση του μπαλέτου «La Bayadère» στο Mariinsky Theatre στις 31 Μαΐου 2002, με πρωταγωνιστές τους κορυφαίους χορευτές του Mariinsky Ballet: Daria Pavlenko (Nikiya), Elvira Tarasova (Gamzatti) και Igor Kolb (Solor). Έπειτα η εταιρεία συμπεριέλαβε την παραγωγή στις περιοδείες της προκαλώντας αίσθηση στο παγκόσμιο κοινό και ιδιαίτερα στη Νέα Υόρκη και στο Λονδίνο. Επίσης το μπαλέτο La Bayadere έχει σταθερή θέση στο ρεπερτόριο της συγκεκριμένης εταιρείας και πολλών άλλων μεγάλων εταιρειών μπαλέτου σε όλο τον κόσμο.

Πηγή: wikipedia.org